Om van fossiele energie over te kunnen stappen naar duurzame vormen van energie beoogt het beleid van de minister van KGG (Klimaat en Groene Groei) de totstandbrenging van productie, transport en gebruik van waterstof. in 2023 gaf de minister van KGG aan staatsdeelneming Gasunie/HNS de opdracht om een waterstofnetwerk aan te leggen en te beheren. Gasunie/HNS is een dochteronderneming van Gasunie waarvan de minister van Financiën 100% aandeelhouder is.
Niet alleen de productie van groene waterstof en het afnemen van waterstof door bedrijven wordt gestimuleerd met subsidies. De minister besloot in 2023 eveneens een subsidie van maximaal € 750 mln te verstrekken aan Gasunie/HNS. Dit is bedoeld om het kip- ei probleem dat investeringen in een waterstofnetwerk enerzijds en afnemers van waterstof anderzijds op elkaar blijven wachten, te verminderen. Het doel was om een landelijk netwerk te bewerkstelligen dat het vervoer van duurzame waterstof naar vijf industrieclusters mogelijk maakt. Het netwerk van ongeveer 1200 km moet in 2030 gereed zijn.
De subsidie beoogt om bouwer en beheerder Gasunie/Hynetwork Services (HNS) te compenseren voor de aanloopverliezen. Deze ontstaan door onvoldoende vraag naar transportcapaciteit, waardoor in de beginfase de inkomsten voor Gasunie/HNS nog niet alle gemaakte kosten dekken. Als het netwerk eenmaal is aangelegd is het de bedoeling dat het netwerk na 2033 kostendekkend opereert. Onderzoek van de Algemene Rekenkamer laat zien dat het aannemelijk is dat deze subsidie onvoldoende is om het volledige netwerk te laten realiseren.
De raming van de kosten is, o.a. na aanvang van de oorlog in Oekraïne, gestegen. Volgens de laatste raming van Gasunie/HNS bedraagt de benodigde verliescompensatie €2,5 miljard; dat is €1,8 miljard meer dan aan subsidie (€0,75 mrd) beschikbaar is. Hierdoor is het onzeker of met de huidige subsidie het gehele netwerk kan worden aangelegd. Eén deeltrace/traject wordt inmiddels aangelegd, namelijk in Rotterdam/Rijnmond. Voor de andere 14 deeltracé’s/trajecten zal de haalbaarheid nader moeten worden bepaald. Het kip-ei probleem blijft op het niveau van de deeltrajecten bestaan en is mogelijk groter geworden.
Waterstofnetwerk maakt (inter)nationaal transport en opslag mogelijk
Het waterstofnetwerk in Nederland. Het netwerk verbindt de 5 industrieclusters Noord, IJmond, Rijnmond, Zeeland en Limburg, de opslag en de importterminals met elkaar. Ook is te zien hoe elektrolysers, windparken en import en export in het netwerk zijn verweven.
Het kabinet heeft de inzet op duurzame waterstof om tot een klimaatneutraal energiesysteem in 2050 te komen, adequaat onderbouwd. Het is met name bedoeld voor de energie-intensieve industrie, zoals raffinage, chemie, productie van staal en kunstmest. Deze industrieën maken nu voornamelijk gebruik van fossiele brandstoffen en niet-duurzame waterstof.
Subsidie onvoldoende, ook een risico voor de schatkist
Gasunie/HNS gaf bij de subsidieaanvraag in 2023 aan dat zij verwacht dat €857 miljoen verliescompensatie nodig te hebben. De subsidie van €750 miljoen die het kabinet hiervoor heeft vrijgemaakt, was dus in 2023 al onvoldoende. In 2025 geeft Gasunie/HNS aan dat de geraamde kosten van het netwerk stijgen naar € 3,8 miljard en de verliescompensatie naar €2,5 miljard, meer dan drie keer het beschikbare subsidiebedrag.
Als de minister van KGG een volledig netwerk wil realiseren, zal er een oplossing moeten worden gevonden om het verwachte verlies op te vangen. Opties zijn: meer subsidie, een hoger transporttarief en/of een andere manier om de kosten te verdelen over huidige en toekomstige gebruikers (intertemporele kostentoerekening). Het is ook de vraag hoe de rekening wordt verdeeld tussen de minister van KGG, de minister van Financiën, Gasunie/HNS en de klanten van het netwerk.
Gezien de omvang zien wij hier een risico dat het doel van het subsidiebesluit niet zal worden behaald. Ook voor de schatkist is er een risico, aangezien alle betrokkenen een sterke stijging in het transporttarief willen voorkomen.
Hoog risico voor de schatkist: in 2025 blijken verwachte (aanloop)verliezen 3 x zo hoog als beschikbare subsidie
Bedragen in miljoenen euro's
Gegevens in een tabel
| | Geraamde investeringskosten | Geschatte aanloopverliezen | Maximum beschikbare subsidie |
|---|---|---|---|
| 2023 | 1500 | 857 | 750 |
| 2025 | 3800 | 2500 | 750 |
Grotere verliezen door hogere kosten en tegenvallende vraag en aanbod van waterstof
Voor de hogere geschatte verliezen voor Gasunie/HNS zijn meerdere redenen aan te wijzen:
- Aanlegkosten waterstofnetwerk zijn gestegen
- De kosten voor aanleg van een waterstofnetwerk zijn de afgelopen jaren flink gestegen. De meest recente raming voor de aanleg van het hele netwerk bedraagt € 3,8 miljard, tegen een oorspronkelijke raming in 2021 van € 1,5 miljard.
- Het aanbod van duurzame waterstof blijft sterk achter op de verwachtingen. De businesscase van Gasunie/HNS was gebaseerd op het transporteren van 4 GW vanaf 2030. Dit is niet meer realistisch. Momenteel is er in Nederland 1 elektrolyser van 0,2 GW in aanbouw.
- De vraag naar duurzame waterstof blijft ook achter ten opzichte van de verwachtingen.
Aanleg volledige netwerk onzeker door achterblijvende vraag
De minister van Financiën en Gasunie/HNS hebben afgesproken dat er voor ieder van de 15 deeltracés in het netwerk voldoende vraag moet zijn. Voorwaarde is dat in de industrieclusters 25% van de omzet met contracten gedekt is (10% bij verbindingen tussen delen van het netwerk, met uitzondering van de Delta Rhine Corridor). Voorwaarde is dat Gasunie/HNS dus eerst contracten met bedrijven afsluit voordat met de aanleg begonnen kan worden Voor besluitvorming is het dus nodig dat (energie-intensieve) bedrijven garanderen dat ze gaan verduurzamen, daarvoor waterstof gaan gebruiken, en een transportcontract met Gasunie/HNS afsluiten. Door de achterblijvende vraag naar waterstof is er een reële kans dat (een aantal) deeltracés niet wordt aangelegd. Het is dus onzeker of het volledige netwerk wordt aangelegd.
“Onzekerheid maakt onderdeel uit van de energie transitie”, zegt Barbara Joziasse, collegelid van de Algemene Rekenkamer. “Het betreft hele grote projecten die nog niet eerder zijn gedaan. Bij waterstof gaat het bijvoorbeeld om ministens €11 miljard. De hele keten van productie, transport en gebruik moet samenwerken om zoiets van de grond te tillen. Vaak ook nog in omstandigheden die tussendoor wijzigen. “
Ze benadrukt echter ook: “Maar juist omdat het om heel veel publiek geld gaat, is het zaak dat het Rijk – om doeltreffender en doelmatiger te opereren - tijdig bijstuurt. Ons onderzoek gaat over het waterstofnetwerk, maar biedt ook lessen voor andere grote projecten, zoals CCS of kernenergie.”