De overheid verleent in haar beleid vaak steun aan organisaties (zowel privaat als publiek). Bijvoorbeeld via subsidies, garanties of belastingvoordelen. Overheden die steun willen verlenen, moeten goed kijken naar de regels voor staatssteun. Staatssteun is namelijk in principe verboden vanwege de mogelijke verstoring van de mededinging op de Europese markt. Wil een overheid toch staatssteun verlenen? Dan moet zij die voor goedkeuring aanmelden bij de Europese Commissie (EC).

De EC onderzoekt of de aangemelde staatssteun al dan niet geoorloofd is. Dat wil zeggen: wel of niet verenigbaar is met de interne markt van de EU. Daarnaast zijn er een aantal uitzonderingscategorieën waarbij de overheid wel steun mag verstrekken. Zo heeft de EC in verschillende verordeningen bepaald dat overheidssteun tot een bepaald bedrag geen staatssteun oplevert. Een dergelijk klein bedrag heeft immers geen of slechts een gering effect op het handelsverkeer in de EU.

Staatssteun kan in allerlei vormen voorkomen en beperkt zich niet alleen tot de klassieke subsidies of rijksbijdragen (overdrachtsuitgaven). Onder staatssteun kunnen ook steunmaatregelen vallen in de vorm van bijvoorbeeld garanties, leningen, risicokapitaal, vergunningen, verlaagde huur en grondverkoop onder de marktwaarde. Ook belastingvoordelen kunnen een vorm van staatssteun zijn.

De minister is verantwoordelijk voor een toereikend beheer dat steunmaatregelen voldoen aan wet- en regelgeving.

Als wij afwijkingen van de wet- en regelgeving constateren, of als een key control ontbreekt, zijn dit tekortkomingen. Die kunnen leiden tot (ernstige) onvolkomenheden. Daarbij is onder andere van belang:

  • Hoe lang deed de tekortkoming zich voor?
  • Hoe hoog was het financiële risico?
  • Hoe ernstig verstoorde de tekortkoming de bedrijfsvoering van het ministerie?

Algemene normen en nadere uitwerking

De Europese staatssteunregels zijn gericht aan overheden. Overheden zijn zelf verantwoordelijk voor de naleving en correcte toepassing ervan. Als overheden steun willen verlenen, moeten zij deze ‘staatssteunproof’ maken en rekening houden met de voorwaarden die daarvoor gelden.

Overheidsinstanties moeten dan ook interne beheersmaatregelen hebben getroffen om te beoordelen of bij voorgenomen (regelingen voor) overheidssteun sprake is van staatssteun. Een gedegen staatssteunanalyse is daarbij van groot belang.

Passen steunmaatregelen niet binnen een vrijstellingsverordening of een de minimisverordening? Dan moeten overheden voor elk voornemen tot invoering of wijziging van staatssteun goedkeuring vragen (meldingsplicht) aan de EC.

Key-controls

De naleving van de staatssteunregels beoordelen wij aan de hand van de volgende 8 specifieke beheersingsmaatregelen (key controls). We toetsen deze maatregelen in samenhang met elkaar.

1. Duidelijke verantwoordelijkheidsverdeling en procedure

Er is een duidelijke verantwoordelijkheidsverdeling en procedure voor:

  • de signalering en naleving van steunmaatregelen;
  • de aanmelding en/of kennisgevingen van steunmaatregelen;
  • de periodieke verslaglegging aan de Europese Commissie over steunmaatregelen.

2. Beleidsvoorbereiding

Een ministerie moet al in de fase van de beleidsvoorbereiding aandacht besteden aan risico’s op staatssteun. Ook moet dan al aandacht zijn voor de mogelijkheden om steunmaatregelen te laten passen binnen bijvoorbeeld een vrijstellingsverordening of de-minimisverordening.

Als een regeling niet staatssteunproof wordt gemaakt, bestaat het risico dat de maatregelen moeten worden teruggedraaid. Daarmee worden de beleidseffecten ongedaan gemaakt. De afwegingen hierbij moeten zichtbaar gedocumenteerd worden vastgelegd.

3. Wet- en regelgeving

De wet- en regelgeving moet aansluiten bij en passen binnen de staatssteunregels. Wordt er bijvoorbeeld gebruikgemaakt van een vrijstelling voor een bepaalde doelgroep? Dan moet de regeling zo zijn vormgegeven dat alleen die doelgroep van de regeling gebruik mag maken.

4. Staatssteuntoets

Een ministerie moet staatssteunanalyses uitvoeren per (voorgenomen) steunregeling of -maatregel, zowel voorafgaand als tussentijds. Hierbij moeten de staatssteuncriteria zichtbaar worden beoordeeld met behulp van een toereikende checklist. Wanneer blijkt dat een regeling moet worden voorgelegd aan de EC, moet dit ook gebeuren. Beginnen met de uitvoering van de maatregel voordat er instemming is van de EC, is onrechtmatig. De steun moet dan worden teruggevorderd op grond van de Wet terugvordering staatssteun.

5. Inschakelen juridische expertise

Staatssteunregels zijn complex en veelomvattend. Deskundige medewerkers moeten dan ook tijdig worden ingeschakeld bij bijvoorbeeld het opstellen van een steunmaatregel of het uitvoeren van een staatssteuntoets.

6. Interne controle

Van belang is dat er zichtbaar wordt tegengelezen bij de staatssteuntoets. Ook moet erop worden toegezien dat als een maatregel bij de EC wordt voorgelegd, deze pas wordt uitgevoerd nadat de EC een positief besluit heeft genomen.

7. Procedure voor tijdig informeren bewindspersonen bij twijfel over steunkarakter van een steunmaatregel

Er is een procedure aanwezig dat bij twijfel over het steunkarakter van een maatregel de bewindspersonen worden geïnformeerd.

8. Procedure voor terugvordering onrechtmatig verleende staatssteun

Er is een procedure aanwezig dat staatssteun wordt teruggevorderd op grond van een besluit van de EC tot verplichte terugvordering. Datzelfde geldt voor staatssteun die is toegekend of verleend in strijd met artikel 108 lid 3 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (VWEU).

Wet- en regelgeving

Europese verdragen, verordeningen en richtlijnen

  • Verdrag betreffende de Europese Unie (VEU), in het bijzonder artikelen 3 en 4;
  • Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie, in het bijzonder hoofdstuk 1 Regels betreffende de mededinging van Titel VII Gemeenschappelijke regels betreffende de mededinging, de belastingen en de onderlinge aanpassing van de wetgevingen;
  • Procedures aanmelden staatssteun, Verordening (EU) 2015/1589 voor de toepassing van artikel 108 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie;
  • Besluit van de Raad van 10 december 2010 betreffende staatssteun ter bevordering van de sluiting van niet-concurrentiekrachtige steenkoolmijnen (2010/787/EU);
  • Algemene groepsvrijstelling voor (melden van) staatssteun, Verordening (EU) nr. 651/2014 en (amendement) Verordening (EU) 2017/1084;
  • Algemene de-minimissteun, Verordening (EU) nr. 2023/2831;
  • Vrijstelling landbouw- en bosbouwsector en plattelandsgebieden voor (melden van) staatssteun, Verordening (EU) nr. 2022/2472;
  • De-minimissteun landbouw, Verordening (EU) nr. 1408/2013;
  • Vrijstelling in de visserij- en aquacultuursector voor (melden van) staatssteun, Verordening (EU) nr. 2022/2473;
  • De-minimissteun in de visserij- en aquacultuursector, Verordening (EU) nr. 717/2014;
  • Openbaar vervoer per spoor en over de weg, Verordening (EG) nr. 1370/2007;
  • De-minimissteun verleend aan diensten van algemeen economisch belang verrichtende ondernemingen, Verordening (EU) nr. 2023/2832;
  • Vrijstelling voor (melden van) staatssteun voor ondernemingen belast met verrichten van diensten van algemeen economisch belang, Besluit van de Commissie nr. 2012/21/EU.

Mededelingen, Kaderregelingen en Richtsnoeren Europese Commissie

  • Mededeling EC betreffende het begrip „staatssteun” in de zin van artikel 107, lid 1, van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie, nr. 2016/C 262/01;
  • Mededeling gedragscode voor verloop staatssteunprocedures (2018/C 253/05);
  • Mededeling terugvordering onrechtmatige en onverenigbare staatssteun (2019/C 247/01;
  • Mededeling handhaving staatssteunregels door nationale rechterlijke instanties (2021/C 305/01);
  • EU-kaderregeling DAEB, nr. 2012/C 8/03;
  • Mededeling EC over DAEB, nr. 2012/C 8/02;
  • Mededeling EC herziening methoden voor vaststelling referentie- en disconteringspercentages bij vaststellen staatssteun, nr. 2008/C 14/02;
  • Kaderregeling staatssteun voor onderzoek, ontwikkeling en innovatie, nr.2022/C 414/01;
  • Mededeling EC staatssteun voor opleiding, nr. 2009/C 188/01;
  • Mededeling EC staatssteun voor indienstneming kwetsbare en gehandicapte medewerkers, nr. 2009/C 188/02;
  • Mededeling EC staatssteun ter bevordering van de verwezenlijking van belangrijke projecten van gemeenschappelijk Europees belang, nr. 2021/C 528/02;
  • Mededeling EC staatssteun ondersteuning banken in het kader van de financiële crisis, nr. 2013/C 216/01;
  • Mededeling EC staatssteun voor films en andere audiovisuele werken, nr. 2013/C 332/01;
  • Mededeling EC staatssteun op publieke omroep, nr. 2009/C 257/01;
  • Mededeling EC overheidsmaatregelen met betrekking tot postdiensten, nr. 98/C 39/02;
  • Diverse richtsnoeren staatssteun per sector.

Nederlandse wetten

  • Wet terugvordering staatssteun;
  • Wet Markt en Overheid (als onderdeel van de Mededingingswet);
  • Wet Naleving Europese regelgeving publieke entiteiten;
  • Comptabiliteitswet 2016.

Algemene maatregelen van bestuur

  • Besluit FEZ van het Rijk.

Ministeriële besluiten

  • Individuele beschikkingen.

Handleidingen (niet de status van wet- en regelgeving)

  • Interdepartementale afspraken inzake staatssteun 2017;
  • Handreiking Staatssteun voor de overheid, ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties en ministerie van Economische Zaken, december 2016;
  • Handreiking Diensten van Algemeen Economisch Belang, ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties, juli 2014.