Toespraak Pieter Duisenberg in Tweede Kamer (video)

Pieter Duisenberg, president Algemene Rekenkamer, houdt zijn toespraak tijdens Verantwoordingsdag in de Tweede Kamer. Dit doet hij voordat hij het verantwoordingsonderzoek over 2024 overhandigt aan de Voorzitter van de Tweede Kamer.

MARTIN BOSMA, voorzitter Tweede Kamer: Ik geef graag het woord aan de heer Duisenberg.

PIETER DUISENBERG, president Algemene Rekenkamer: Dank u wel, voorzitter. Doet de overheid wat ze belooft? Dat is de vraag die vandaag centraal staat. Is het in 2024 gelukt om 407 miljard euro aan inkomsten en 414 miljard euro aan uitgaven, om plannen en geld om te zetten in resultaten? Voor Nederland en Nederlanders, voor burgers en bedrijven. Om daarachter te komen moet je weten of al dat geld doeltreffend, doelmatig en rechtmatig is geïnd en uitgegeven. Waren de doelen duidelijk en transparant? Was de bedrijfsvoering op orde? Is alles volgens de wet gedaan? En vooral: zijn de doelen gehaald? Dat heeft de Algemene Rekenkamer ook dit jaar onderzocht. In ons onderzoek laten we zien waar het goed gaat en waar niet, waar het beter kan en waar we kwetsbaar zijn. Kortom: we laten zien wat er bereikt is. Want doen wat je belooft, geeft vertrouwen. Daarom telt het resultaat. En daarom is Verantwoordingsdag Resultatendag. Een dag om bij stil te staan en te vieren. Een overheid die doet wat ze belooft is een overheid die stabiel koers houdt en onderweg weerbaar en wendbaar is. Goede navigatie is daarbij essentieel. Ook, juist, als het buiten stormt. Wat er gebeurt als er niet goed wordt genavigeerd, is het verhaal van de ruim 300 opvarenden van de Batavia. De Batavia was in de 17de eeuw onderweg naar Indië. De route was over de 40e breedtegraad naar het oosten en dan vlak voor Australië 'omhoog'. Maar hun schip sloeg op de rotsen van een eiland voor de Australische kust. Veertig bemanningsleden verdronken, kostbare lading ging verloren. Hoe dat kon gebeuren? Omdat zeevaarders toen nog niet precies hun koers konden berekenen. Want om de juiste koers te kunnen varen heb je een ijkpunt nodig. Wat toen ontbrak was een ijkpunt om op zee de positie op de lengtegraad te bepalen: waar je bent van oost naar west. Uiteindelijk bedacht men dat tijd het beste ijkpunt zou zijn, maar om tijd te meten had je een klok nodig die op zee werkte. En die werd een eeuw na de schipbreuk van de Batavia uitgevonden. Met deze klok konden zeevaarders voortaan koers houden op zee. Goed navigeren is niet alleen belangrijk op zee, maar ook in de politiek. Daar moeten we navigeren van plan naar resultaat. Ook als het stormt. Want de aarde warmt op, de markten raken verhit, Oekraïne en Gaza staan in brand. We maken ons zorgen over onze veiligheid, onze welvaart en onze samenleving. De enige manier om aan al deze ontwikkelingen, bedreigingen en onzekerheden weerstand te bieden, is een doel te hebben, en weerbaar en wendbaar te zijn. Dat betekent dat we koersvast moeten navigeren. En wat mij betreft is er voor die koers maar één betrouwbaar ijkpunt: het resultaat. Dat is het ijkpunt om te zien wat we bereikt hebben en wat we willen bereiken. Dat is het ijkpunt om te zorgen voor een sterke financiële en niet-financiële balans, zodat we tegen een stootje kunnen en tegenslag kunnen opvangen. Want juist in onzekere tijden komen zaken die al kwetsbaar zijn aan de oppervlakte. Dat is het ijkpunt waarop we moeten sturen en bijsturen, zodat de overheid doet wat ze belooft. Of dat gelukt is, dat laten we zien in ons Verantwoordingsonderzoek. Ons onderzoek over 2024 kunnen we samenvatten in drie belangrijke conclusies, die we vertalen in drie lessen voor de toekomst.

Onze eerste conclusie is: er zijn weinig zichtbare resultaten. De vraag die we bij ons onderzoek altijd stellen, is: krijgen burgers en bedrijven waar voor hun geld? Een paar van onze specifieke onderzoeken laten positieve resultaten zien: de beëindigingsregelingen voor veehouderijen hebben meer deelnemers dan verwacht, en ondernemers zijn tevreden over de diplomatieke ondersteuning van het midden- en kleinbedrijf. Helaas zien we veel vaker dat doelstellingen en resultaten niet op elkaar aansluiten, dat de resultaten ondermaats zijn, of dat niet duidelijk is wat de resultaten zijn. Dat komt ook omdat het niet altijd duidelijk is wat het resultaat moest zijn. Een paar voorbeelden. Doelstelling: schadeafhandeling Groningen afgerond in 2028. Resultaat: dit wordt niet gehaald. Doelstelling: Nederland hoort tot de top als het gaat om onze bereikbaarheid. Resultaat: er is te weinig geld om wegen, viaducten en bruggen te onderhouden. Doelstelling: apotheken hebben medicijnen minimaal acht weken op voorraad. Resultaat: patiënten kunnen nog steeds vaak niet de medicijnen krijgen die ze nodig hebben. En als we breder kijken naar de rapportages van de ministers en de brede welvaart zien we dat ook daar de resultaten tekortschieten of onbekend zijn. We varen dus niet op koers. Dat moet anders en beter. Dat moet anders en beter. Vandaar dat onze eerste les is: laat resultaten zien. Doen wat je belooft. De Kamer heeft op dat gebied al een begin gemaakt door de moties aan te nemen van Martens-De Kort, Bushoff en Van der Lee cum suis. Deze moties vragen allemaal om concrete doelen en resultaten van het kabinet bij het uitgeven van publiek geld. Nu is het zaak om door te pakken en te zorgen dat die moties ook echt worden uitgevoerd. Dat geldt ook voor de evaluaties van de ministeries die laten zien waar beleid niet doeltreffend en niet doelmatig is. Doe daar wat mee, want daar ligt geld. Zoals de 30 miljard euro, 30 miljard euro, die bespaard kan worden door niet-doelmatige fiscale regelingen af te schaffen.

Onze tweede conclusie is: de basis is kwetsbaar. Dat is het antwoord op de tweede vraag die we altijd stellen: zijn de zaken op de ministeries goed geregeld? Want een goede bedrijfsvoering is de basis van een weerbare overheid. Een overheid die kan leveren. Helaas zagen we bij veel ministeries onvolkomenheden in de bedrijfsvoering, waarvan sommige zeer ernstig. Bij het ministerie van Justitie en Veiligheid is het aantal onvolkomenheden sterk gestegen. Een voorbeeld is het verwisselen van namen in de strafrechtketen. Daardoor kan het gebeuren dat daders van zeden- en geweldsdelicten vrij blijven rondlopen. Bij twee ministeries waren de onvolkomenheden zo ernstig dat we bezwaar hebben aangetekend. Bij het ministerie van Defensie zagen we dat belangrijke militaire objecten, commandocentra, munitiedepots en fregatten, nog steeds onvoldoende zijn beveiligd. Bij het ministerie van Buitenlandse Zaken zagen we dat ze geen goed zicht hebben op hun financiële verplichtingen. De ministers hebben weliswaar verbeterplannen opgesteld, maar om te zorgen dat het echt goedkomt is controle van de Kamer nodig. Zo kunt u zorgen dat de basis op orde komt. Net zo onmisbaar voor een weerbare basis is een kritische blik. En vooral: zorgen dat er, als dat nodig is, de ruimte is en wordt gevoeld om misstanden te kunnen melden. Wat er in de basis ook toe doet, zoals u weet, zijn regels, processen en IT-systemen. Die zijn helaas complex, versnipperd en vaak verouderd. En er kwamen vooral regels, en mensen, bij. Dus moeten ministers, om te doen wat is beloofd, hun systemen, processen en regels sterk vereenvoudigen en integreren. Een onmisbaar hulpmiddel daarbij zijn uitvoeringstoetsen, die laten zien wat de uitvoering kost en of het ook echt kan. Helaas blijkt uit ons onderzoek naar uitvoeringstoetsen dat die vaak ontbreken of maar een beperkt beeld geven van alle uitvoeringsconsequenties. Hieruit volgt les twee: breng de basis op orde. Beloof alleen wat je kunt doen. Dus: maak echt werk van vereenvoudiging. Denk aan de WIA, de Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen. Ook de wijze van inkopen van het Rijk kan en moet eenvoudiger. En zorg dat uitvoeringstoetsen een vast onderdeel zijn van het wetgevingsproces, en geef publieke dienstverleners de mogelijkheid om een 'rode kaart' uit te delen als zij iets onuitvoerbaar vinden.

Onze derde conclusie is: we geven een verklaring van goedkeuring, maar maken ons zorgen over de toekomst. Dat is het antwoord op de derde vraag die we altijd stellen: is het geld volgens de regels ontvangen, besteed en verantwoord? Het goede nieuws is dat de uitgaven en ontvangsten over de hele linie rechtmatiger zijn dan vorig jaar. Ruim onder de tolerantiegrens, die door de Kamer is gesteld, van 1 procent. Maar we zijn ook kritisch. We zien dat bij het aangaan van verplichtingen, die in de toekomst tot uitgaven leiden, te veel fouten zijn gemaakt. We zien dat de informatie over doelen en onzekerheden bij budgetten vaak afwezig is of te abstract. En we weten allemaal dat je geen goede beslissingen kunt nemen als je niet alle relevante informatie hebt. Een duidelijk voorbeeld hiervan zijn de inmiddels verviervoudigde kosten voor de renovatie van het Binnenhof. Verviervoudigd. Het budget van een 0,5 miljard euro waarop de Tweede Kamer in 2016 haar besluitvorming baseerde was onrealistisch laag, ook met de kennis van toen. Dit zijn 'verrassingen' die niet bijdragen aan het vertrouwen in de politiek. Ook grote schommelingen in budgetten leiden tot onzekerheid, zeker in de uitvoering. Dat zien we bij de schommelende ramingen voor asiel en migratie: in het voorjaar van 2024 werd het budget met 1,1 miljard euro verhoogd, en in het najaar werd het met 0,7 miljard euro verlaagd. Nogmaals: het ijkpunt is het resultaat. Het budgetrecht is uw hand aan het roer om koersvast van plannen naar resultaten te navigeren. Het recht van het parlement om mede te bepalen waar het belastinggeld van burgers en bedrijven aan wordt besteed. De opgave om kritisch te zijn op plannen en onderbouwingen, ramingen en risico’s. Om resultaten te monitoren en bij te sturen. De Kamer, u, heeft uw handen aan dat roer. Alleen zo kunt u het Schip van Staat op koers houden. Ook, juist, in urgente en crisissituaties. Dan is het zaak om daadkrachtig en doordacht besluiten te nemen. Tijdens de energiecrisis en de coronapandemie hebben we gezien dat dat kan. En daaruit volgt les drie: benut het budgetrecht. Beslis, controleer en stuur bij. Dus: eis een goede onderbouwing in ramingen, heldere doelen en inzicht in onzekerheden, en maak onderscheid tussen kosten en investeringen. Koester uw rapporteurs, de rapporteurs van de Kamercommissies. Zorg dat je een begroting in uitzonderlijke situaties ook kunt verwerpen.

Voorzitter. Onze drie conclusies geven het vertrekpunt aan, onze drie lessen moeten de koers voor de komende periode bepalen: duidelijke doelen en resultaten, de basis op orde en sturen met het budgetrecht. Op de Bataviawerf in Lelystad ligt een replica van de Batavia. Als herinnering aan wat slecht navigeren kan kosten. Goed in het zicht van al die mensen die in Batavia Stad inkopen komen doen om hun huishoudportemonnee op koers te houden. Het is aan ons, aan u, om de huishoudportemonnee van de overheid op koers te houden, gericht op de centen en de maatschappelijke doelen. Door te zorgen dat de overheid doet wat ze belooft. Door in turbulente en onzekere tijden koersvast, weerbaar en wendbaar te navigeren van doelstellingen naar plannen en van plannen naar resultaten. Op basis van een duidelijk ijkpunt: het resultaat. Voorzitter, dan bied ik u nu graag ons Verantwoordingsonderzoek over 2024 aan. De bodes delen nu aan u allemaal een samenvatting uit. Ook dit jaar weer met een app, dus deze samenvatting. Ook dit jaar weer met de link naar een app, voor alle mensen in Nederland: Ons geld ontcijferd. Hoort, zegt het voort. Voor alle mensen de verantwoording over 2024. Dank u wel.

(GEROFFEL)